Culturele Vrijheid en de Koude Oorlog

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

De verhalen erover kende ik, maar het fijne wist ik er niet van: tijdens de Koude oorlog ondersteunde de CIA in het geheim kunst die een tegenwicht kon bieden tegen de ideologische invloed van het communisme. In het Haus der Kulturen der Welt in Berlijn is in een tentoonstelling te zien hoe dat gebeurde. De tentoonstelling laat ook zien hoe individuele kunstenaars probeerden in die tijd politiek stelling te nemen zonder hun onafhankelijkheid te verliezen. Het fascinerende is dat de kunstenaars niet wisten waar de ondersteuning van hun werk of hun tijdschrift vandaan kwam, want pas na 17 jaar werd duidelijk dat de CIA achter talloze organisaties zat. Het is interessant te zien hoe succesvol de CIA was in het beïnvloeden van het kunstklimaat in die tijd en zo ook nu nog het beeld bepaalt dat we hebben van de kunstgeschiedenis tussen 1950 en 1967.

Parapolitics, Culturele vrijheid en de koude oorlog. Nog tot 8 januari, Haus der Kulturen der Welt, Berlijn.

(een bericht van Frans van Tartwijk)

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Het Haus de Kulturen der Welt is de perfecte locatie voor deze tentoonstelling. Het prachtige gebouw werd eind jaren vijftig gebouwd en was toen een geschenk van de Amerikaans regering aan West-Berlijn. De initiator van het Haus was Eleanor Dulles, de zuster van de toenmalige directeur van de CIA, en zij noemde het in 1965 : “ a bright beacon shining light into the east “. Tegenwoordig is het een museum voor kunst uit andere culturen en werelddelen.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Er is heel veel te zien: vooral veel tijdschriften, boeken en foto’s in vitrines, afgewisseld met een enkel kunstwerk. In de tentoonstelling zijn veel jaargangen van culturele tijdschriften uit Europa, Azië, Afrika en Zuid-Amerika te zien die heimelijk door de CIA werden gefinancierd.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Jiyu ( Vrijheid ): een Japans tijdschrift dat bedoeld was als tegenwicht voor anti-Amerikaanse stromingen in Japan. In dit blad werd de aanval geopend op de negatieve beeldvorming over de Vietnamoorlog in Japan.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

In de jaren dertig en tijdens de oorlog sympathiseerden veel kunstenaars met het communisme. Picasso was lid van de communistische partij. Hij was dus politiek geëngageerd, maar is in zijn meeste werken geen politiek geëngageerde kunstenaar. De film Stalin by Picasso or Potrait of a woman with moustache van de Noorse Lene Berg beschrijft het gedoe rond een getekend portret van Stalin, dat Picasso pas na lang aandringen maakte bij zijn overlijden. Het portret werd slecht ontvangen door de communisten…

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Is Jackson Pollock the greatest living painter in the Unites States? De abstract-expressionisten werden stevig gepromoot. Het modernisme, en met name de abstractie werd geprezen als radicaal individualistisch en vrij van ideologie: in het “vrije” Westen kan alles. Zo werd kunst die op zichzelf niet politiek is op een slimme manier ingezet en benoemd als de tegenpool van wat er in de communistische landen allemaal niet mogelijk was. De vraag of Pollock zonder de verborgen steun van de CIA ook zo beroemd zou zijn geworden is niet te beantwoorden, maar het heeft waarschijnlijk wel aan zijn succes bijgedragen.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Een Jan Rothuizen-achtige tekening van de abstracte schilder Ad Reinhardt in een tijdschrift, die de Kunstgeschiedenis afbeeldt als een boom. De tak met figuratieve kunst bezwijkt onder de subject-matter en breekt bijna af… :-)

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Partisan Review ( hier met een mooie tekening van Philip Guston op het omslag ) was een van oorsprong Marxistisch blad, dat zich later van Stalin distantieerde. De CIA noemde dat de Non-Communist-Left en volgens de tekst werden ook dat soort stromingen wel ondersteund. Daarin was de CIA geraffineerd en smaakvol: men koos niet voor pro-Amerikaanse propaganda, maar voor alles dat niet-communistisch was.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

In een andere film van Lene Berg, The Man in the Background, wordt het levensverhaal verteld van Michael Josselsohn. Hij werkte voor het Congress for Cultural Freedom. Dat was in Europa een organisatie die door de CIA werd gerund. Zijn vrouw leeft nog en zij vertelt hoe het echtpaar Josselsohn overal culturele activiteiten initieerde en hoe geweldig het was om dat te doen. Toen in 1967 voor iedereen duidelijk werd dat het CCF een dekmantel was voor de CIA stortte hun wereld in.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Onderzoeksjournalistiek uit het jaar 1967. In Newsweek was dit schema te zien, waarin alle vertakkingen en culturele mantelorganisaties van de CIA in alle werelddelen bij elkaar gebracht zijn. Na deze onthullingen was het afgelopen. En mocht dat niet zo zijn, dan weten we het niet.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Picasso’s Guernica in the style of Jackson Pollock. Een prachtig en grappig werk van het kunstenaarscollectief Art & Language uit 1980.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Philip Guston was een kunstenaar die tegen de tijdgeest in weer figuratief èn geëngageerd ging werken. Een simpele tekening met de veelzeggende titel Praag uit 1967.

Culturele Vrijheid in de Koude Oorlog

Een mooi minitempeltje uit 2015 van de Indiase kunstenares Sheela Gowda, gewijd aan het Zwarte Vierkant van Malewich.

Na het zien van deze tentoonstelling staat de Kunstgeschiedenis van na de 2e Wereldoorlog een beetje op losse schroeven en lijkt het nog minder vanzelfsprekend dat kwaliteit en succes samenvallen. In de Duitse pers ontstond er -mede naar aanleiding van deze tentoonstelling – een discussie over hoe Duitsland zijn verhouding met de Verenigde Staten in het Trump-tijdperk opnieuw zou moeten definiëren.

Parapolitics, Culturele vrijheid en de koude oorlog. Nog tot 8 januari, Haus der Kulturen der Welt, Berlijn.

About Frans van Tartwijk 27 Articles
Frans van Tartwijk is Beeldend Kunstenaar en daarnaast tentoonstellingsmaker en activist. Hij bericht over wat hij mooi, interessant of het vermelden waard vindt.

4 Comments

  1. Geweldig interessant verhaal dat niet vaak genoeg verteld kan worden. Want het kan bijna niet anders of hetzelfde gebeurde met film en muziek: James Dean en Elvis Presley, ‘rebelse’ uitingen van Amerikaanse vrijheid, gepromoot door de CIA…

  2. “De vraag of Pollock zonder de verborgen steun van de CIA ook zo beroemd zou zijn geworden is niet te beantwoorden, maar het heeft waarschijnlijk wel aan zijn succes bijgedragen.”
    De overtuigingskracht van Clement Greenberg heeft meer bijgedragen aan het succes van Pollock dan welke CIA dan ook. Wat Van Elk zegt: Niemand heeft een mening in die kunst. Iedereen luistert goed naar wat een ander zegt. En dan zeggen ze het na en dan zijn ze heel blij dat ze het goed nazeggen.”
    Het werk van Pollock laat zich achteraf lezen als een wel erg letterlijke verwerking (en vooraankondiging) van de kleurrijke bommentapijten waar de USA de wereld mee zouden bedekken, wat Art & Language in hun geestige kritiek op de regressieve neo-expressie van de jaren tachtig al of niet bewust weten te duiden.

Leave a Reply

Your email address will not be published.


*