Revolusi! Indonesië Onafhankelijk @ Rijksmuseum

De nieuwe tentoonstelling Revolusi! is te zien van 11 februari – 5 juni 2022 en toont de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië (1945 – 1949) vanuit Indonesisch perspectief. Het maakt, in lijn met wat ze eerder ook al deden in de Slavernij tentoonstellingen, door twintig persoonlijke verhalen van ‘ooggetuigen’ de complexiteit van de geschiedenis tussen Nederland en Indonesië zichtbaar.

Proklamasi door Sukarno

Revolusi! begint op 15 augustus 1945 met de capitulatie van Japan waarna op 17 augustus 1945, de Javaanse Sukarno de vrije natie Republiek Indonesië uitriep. Deze legendarische proklamasi gefotografeerd door Soemarto Frans Mendur (IPPHOS) is in een slide show te zien aan het begin van de tentoonstelling.

“Wij, het volk van Indonesië, roepen hierbij de onafhankelijkheid uit van Indonesië. Zaken betreffende de overdracht van macht en andere dingen zullen worden uitgevoerd met zorgvuldigheid en in de kortst mogelijke tijd.” (uit de publicatie bij de tentoonstelling)

Nederland zelf nog nauwelijks bevrijd van de bezetting door Duitsland, een Koningshuis wat het volk liet vechten terwijl het zelf veilig in Engeland zat, en een overheid die het na hun eigen onderdrukking blijkbaar nodig vond om het eigen ego op te vijzelen door anderen weer te gaan onderdrukken weigert de Republiek te accepteren. Een verbitterde strijd die velen ongeacht aan welke kant ze stonden of neutraal waren, het leven kostte en waar veel mensen hun leven lang de littekens van dragen. Het duurt tot 28 december 1949 voor Nederland capituleert en de soevereiniteit formeel en juridisch overdraagt.

Vriendenboek van Satarso Nasrudin

In de volgende zaal zien we een in een vitrine het vriendenboekje van Sutarso Nasrudin (1948): buitgemaakt mid-Java, eigenaar geëxecuteerd. Op een groot scherm komen de foto’s met portretten en groepsfoto’s van hem en zijn vrienden voorbij met in potlood aantekeningen van de Nederlandse inlichtingendienst. Ze doen me denken aan de foto albums van de generatie van grootouders en oud tantes en ooms waarvan er ook een aantal jarenlang in Nederlands-Indië woonden. Tantes die tijdens de Japanse overheersing, geïnterneerd werden in de kampen op Java en ooms die als gevangen genomen Nederlandse militairen naar Thailand werden gebracht om te werken aan de brug over rivier Kwai. Ze kwamen tussen 1949 en 1957 weer druppelsgewijs terug naar Nederland.

Ik bekijk de slide serie twee keer, kleine zwart wit foto’s soms met die ouderwetse gekartelde randjes van jonge mannen en vrouwen serieus in de lens kijkend, vrolijk lachend, een groepsfoto van een groep jonge mannen met cowboy hoeden. Het kunnen mijn vrienden, buren of collega’s zijn.

Als twintiger ging ik samen met een vriendin voor het eerst naar Indonesië en van Jakarta gingen we naar Bandung. Ik kan me niet meer herinneren of we per trein of bus gingen maar aangekomen op een overvol station werden we door allerlei mensen aangesproken om ons naar een plek te brengen om te slapen. Voor twee jonge vrouwen was dat iedere keer toch een beetje eng. We liepen maar stug door en staarden naar de grond tot een jongen ons aansprak in het Engels en vroeg of we hulp nodig hadden. We keken elkaar weifelend aan, is dit wel te vertrouwen? We hebben een goede slaapplek nodig, angst is een slechte raadgever en hij is vriendelijk en voelt betrouwbaar dus we gaan met hem mee. Onderweg naar de plek vertelde hij dat hij lid is van een jongerenvereniging. Ze komen die avond bijeen, willen we misschien ook komen? Hij nodigt ons om wat te eten. Daarna komen de leden alleen of in groepjes binnen en stellen zich voor en vertellen wat ze de afgelopen week gedaan hebben. Ze discussiërend over allerlei actuele onderwerpen en maken contact met jongeren uit andere steden en landen die Bandung bezoeken zoals wij, omdat ze nieuwsgierig zijn wat er daar allemaal gebeurd (ok sorry ik ben oud, vroeger moest alles nog met persoonlijk contact, internet ging nog met inbellen en sociale media moest nog uitgevonden worden). We hadden een fantastische middag en avond met een groep jongeren van onze leeftijd al pratend over wie we zijn, wat we studeren en waarom of waar we aan werken, wat houdt ons bezig, welke muziek luisteren we, welke schrijvers houden we van, enz. We aten, dronken, lachten, converseerden zoals we dat ook met vrienden thuis zouden doen en leerden elkaar en ook onze context een beetje kennen. Laat in de avond begeleiden een aantal uit de groep ons naar onze accommodatie en we nemen hartelijk afscheid. Er zijn nog wat brieven heen en weer gegaan tot we het contact verloren. Het is een van mijn dierbaarste herinneringen aan die reis.

Timoteus Anggawan Kusno, Luka dan bisa kubawa berlari, 2022, detail.

Timoteus Anggawan Kusno, Luka dan bisa kubawa berlari, 2022, installatie.

Timoteus Anggawan Kusno, Luka dan bisa kubawa berlari, 2022, kunstenaar.

In de volgende zaal is er in navolging van de Slavernij tentoonstelling ook voor deze tentoonstelling een opdracht gegeven aan een hedendaagse kunstenaar om een brug te slaan tussen het nu en wat we verder gaan zien over het verleden. De keuze viel op de Rijksakademie alumnus (2019) en Han Nefkens award winnaar (2021), Timoteus Anggawan Kusno (Yogyakarta). Zijn installatie Luka dan bisa kubawa berlaris is een combinatie van nieuw werk en objecten uit het verleden in de collectie van het museum. De titel verwijst naar het gedicht Semangat (Aku) uit 1943 van de dichter Chairil Anwar (1922-1949). Voor de installatie werkte Kusno met oude lege lijsten waar eerder de portretten van gouverneurs te zien waren en vlaggen die gebruikt werden in het verzet, objecten die vanuit Indonesië naar Nederland kwamen na de onafhankelijkheid. Verder zien we metaforen terug uit eerder werk van Kusno zoals kraaien de spirituele boodschappers tussen werelden, vertegenwoordigers van de dood maar ook aankondiging van iets nieuws. In Luka dan bisa kubawa berlari verbeeldt Kusno niet alleen het antikoloniale verzet, een perspectief dat eerder in het Rijksmuseum nog niet getoond is, maar bevraagt ook de gevolgen van de koloniale overheersing in het heden, waar staan we nu? Het maakte dat ik verder de tentoonstelling inliep denkend en wie willen we zijn in de toekomst?

De volgende zaal gaat over de eerste massabijeenkomst na de Proklamisi op Ikada-plein waar de lokale bevolking met duizenden bijeenkomt. Er is een zaaltekst over de schrijver en activist Pramoedya Ananta Toer (1925-2006). Als kind was ik al geïnteresseerd in de geschiedenis met Indonesië van mijn familie. De zilveren sieraden uit Yogyakarta die doorgegeven werden naar volgende generaties. De mee naar Nederland genomen wajang poppen, maskers en houtsnijwerk bij ons thuis en als we op familiebezoek gingen en aten we spekkoek, en veel meer wist ik niet. Er werd nooit over gesproken en al helemaal niet met kinderen. De bibliotheek bracht uitkomst en ik begon alles wat los en vast zat te lezen met de trefwoorden Indonesië en Nederlands-Indië. Zo ontdekte ik toen ik de juiste lees-leeftijd had de boeken van Pramoedya Ananta Toer en een hele wereld vanuit het perspectief van Minke (de jonge hoofdpersoon uit het eerste boek dat ik van hem las) ging voor me open. Ik las al zijn vertaalde boeken en boeken over hem. Andere schrijvers en trefwoorden kwamen door zijn boeken boven drijven. Al die perspectieven maakte weer duidelijk hoe belangrijk het is om die dan ook weer in context te zien. Toer is een van de schrijvers die een enorme invloed had op mijn ontwikkeling en hoe ik als jong meisje de wereld ging zien en probeerde te begrijpen.

In de volgende zalen zien we de geest van de revolusi verbeeld met als rode draad twintig personen met verschillende achtergronden en standpunten. Er is veel archiefmateriaal foto’s, posters en pamfletten (sorry spiegelende vitrines of achter glas) en persoonlijke objecten van de twintig personen zoals een babyboek en kleding. Net als bij de Slavernij tentoonstelling is ook hier weer het verhaal persoonlijk, menselijk en dat maakt dat je je in kan leven in de personen. Er zijn persoonlijke videoverhalen van nazaten van de twintig personen o.a. de dochter van Sukarno. Er is aandacht voor kunstenaars ten tijde van de revolusi, hun werken verspreid door de zalen verbeelden de revolutie in sketches, tekeningen en schilderijen.

Amuletdoek, 1945-1949, textiel

Tony Rafty, Burgers op de vlucht voor oorlogsgeweld, 1945, aquarel op papier

Henk Ngantung, Lunch President Sukarno, Wim Schermerhorn, Lord Killearn tijdens de onderhandelingen in Linggajati, 1946, zwarte inkt op papier.

Trubus Soedarsono, Iboekoe, 1946, olieverf op paneel.

Otto Djaya, Pembrontak,1946/47, olieverf op doek.

Affandi, gevangen spion, 1947, olieverf op doek.

Sudarso, Tanja Dezentje, 1947, olieverf op doek.

Affandi, Peladjaran Moekoe Tida Senang (zelfportret), 1948, olieverf op doek.

Hendra Gunawan, Pengantin Revolusi 1957, olieverf op doek.

De tentoonstelling eindigt met beelden van de intocht van Sukarno in Jakarta, en de indrukwekkende massa van honderdduizenden mensen op het Idaka-plein wat Sukarno direct vernoemde tot Medan Merdeka (Vrijheidsplein).

Ik was verrast over hoe weinig ik al eens eerder gezien had in deze tentoonstelling, wat me niet zo heel vaak overkomt. Dat maakt deze tentoonstelling extra bijzonder en ik wil eigenlijk nog wel een keer terug. Kortom, meer dan genoeg te zien, lezen, horen en leren om een ochtend of middag te spenderen in het Rijksmuseum!

Curatoren:
Amir Sidharta, Bonnie Triyana, Harm Stevens en Marion Anker

Kunstenaars in de revolutie:
Affandi, Basoeki Abdullah, Hendra Gunawan, Henk Ngantung, Otto Djaya, Sudarso, Sudjojono, Trubus Soedarsono

Hedendaagse kunstenaar:
Timoteus Anggawan Kusno (Yogyakarta)

Als een museumbezoek niet kan dan is er nu ook het online bezoek, de persoonlijke videoportretten van nazaten, de publicatie, de podcastserie en randprogrammering. Het Rijksmuseum heeft voor iedereen een vorm bedacht om je te kunnen verdiepen in de geschiedenis en de evolutie in hoe we daar naar kijken en over praten anno 2022.

Nog te zien tot 5 juni 2022
Rijksmuseum
Museumstraat 1
Amsterdam
T: 020 – 6747195
www.rijksmuseum.nl

Online tentoonstelling
Voor mensen die niet naar het museum kunnen komen komt er een online versie. Via een interactieve wereldkaart maken bezoekers kennis met tien ooggetuigen.

Publicatie
Revolusi! Indonesië Onafhankelijk
Amir Sidharta, Bonnie Triyana, Harm Stevens, Marion Anker
Nederlands / English
Atlas/Contact Uitgeverij
ISBN 978-9045045733

Voor lezers die zich meer willen verdiepen ook over de periode voor 1945 en na 1949 is het boek Revolusi van David van Reybrouck

Vanaf 13 februari 2022
Podcast: Als geschiedenis in je opstaat

11 t/m 29 maart 2022
Films rond de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd
Eye Filmmuseum
Amsterdam

Educatie
Voor families en kinderen 10-14 jaar is er een audiotour met daarbij horende poster-kit ontwikkeld. De audiotour is gratis te downloaden op de Rijksmuseum app.

Er is lesmateriaal gemaakt aansluitend op het curriculum van vmbo- en mbo-studenten. Bedijk de videoportretten en het lesmateriaal (binnenkort beschikbaar!) hier.